ΧΙΟΥΜΟΡ - ΧΑΜΟΓΕΛΟ - ΧΑΔΙ, ΩΣ ΗΠΙΕΣ ΑΡΕΤΕΣ

Του Δημήτρη Κ. Μπάκα

Προοίμιο
Ζούμε σε μια εποχή ολιστικής  υπερβολής! Αφθονία υλικών αγαθών! Υπερβολική ελευθερία στις απολαύσεις και δράσεις μας. Υπερβολική άνεση και χαλαρότητα στις σχέσεις μας. Ισότητα εκτεταμένη μέχρι ισοπέδωσης. Ζούμε σε μαζική κοινωνία μέσα σε χαοτικές συνθήκες και με συνέπειες  εξίσου υπερβολικές. Μας πλημμυρίζει το στρες, το άγχος, οι αμφιβολίες, η σύγχυση και θλίψη, ακόμη, και ο φόβος, η αγωνία μέχρι σημείου απελπισίας. Και το χειρότερο αναδύεται μια απάθεια και ακηδία.   « Δεν διορθώνεται τίποτα»! Τι φταίει άραγε; Μακάρι να είχαμε μια σίγουρη λύση έτοιμη. Ζούμε σε μια ιστορική περίοδο κατά την οποία η ασύλληπτη  επιστημονική πρόοδος αντισταθμίζεται από την έκπτωση των παραδοσιακών και ηθικών αξιών.

Εισαγωγή
 
Η πιο σπουδαία και συναρπαστική προσπάθεια είναι η δημιουργία μιας διακριτής  προσωπικότητας(ανθρώπινης οντότητας). Είναι η πιο συναρπαστική δημιουργική δραστηριότητα, γιατί μας παρέχει τη μεγαλύτερη ανταμοιβή.  Την προσωπικότητά μας κανένας δεν μπορεί να μας την πάρει. Είναι το  μόνο απρόσβλητο κτήμα μας, ως άνθρωποι, και  την οποία εξακολουθούμε να καλλιεργούμε μέχρι την τελευταία μέρα της ζωής μας. Αυτή η δια βίου επιδίωξη συγκρότησης προσωπικότητας, μπορεί  να διατηρήσει τη ζωή γοητευτική έως το τέλος της. Με αυτή την ασχολία δε νιώθουμε ποτέ ανία ή ακηδία.
Ο ενθουσιασμός, η εμπιστοσύνη, ο οραματισμός είναι τα χρυσά κλειδιά για μια ολοκληρωμένη  προσωπικότητα. Οι δυσκολίες, ο πόνος και η καταστροφή είναι συνυφασμένα με τη ζωή και κανένας μας δεν πιστεύει ότι ξεπερνιούνται εύκολα. Έτσι ανακύπτει το αντικείμενο  της διανοητικής και πνευματικής ανάπτυξης της προσωπικότητάς μας, που σημαίνει, ολιστική καλλιέργεια  του τρόπου  σκέπτεσθαι, συναισθάνεσθαι και πράττειν.

Ο άνθρωπος, ως πρόσωπο και αρετές
Αρετή , με την ολιστική  έννοια, σημαίνει δυνατότητα ενέργειας. Ειδικότερα για τον άνθρωπο, ως πρόσωπο,  σημαίνει τη ψυχική δύναμη για ανθρωπιά. Αυτό προϋποθέτει μια βούληση που αποκτάται με υπομονή και επιμονή, χωρίς την οποία κάθε ηθική πράξη θα ήταν αδύνατη. Οι αρετές είναι οι ηθικές αξίες στην πράξη.  Η Αρετή έχει  ολιστικό χαρακτήρα και όλες, συνήθως, οι επιμέρους αρετές έχουν τη μοναδική τους σπουδαιότητα.
  Ένα ολόγραμμα αξιών και αρετών  συνιστά το καταπίστευμα του Ανθρώπου στην ιστορική του διαδρομή. Συνήθως θεωρούμε, ως μοναδικές τις «ισχυρές», επιμέρους αρετές: Την ανδρεία(θάρρος, ψυχικό σθένος), τη φρόνηση, τη σωφροσύνη(εγκράτεια), και τη δικαιοσύνη, που πρώτοι διατύπωσαν οι Αρχαίοι Προγονοί μας.  Ιστορικά έχει προστεθεί σχετικά μεγάλος αριθμός επιμέρους  αρετών.  Το πρώτο βήμα, όμως, γίνεται με κάποιες ανθρώπινες ποιότητες που βρίσκονται στο όριο των αρετών και χαρακτηρίζονται, ως ήπιες ,αλλά  από αυτές τις ελάσσονες αρετές αναδύεται μια σπουδαία δύναμη,  που συμβάλλει καίρια στη καλλιέργεια της Αρετής.
   
Χιούμορ( ευφυολόγημα)
Μα είναι αρετή το χιούμορ  (< humor= χυμός, υγρό ..);  Και όμως, απαιτείται δύναμη ψυχική για την έκφρασή του και μάλιστα αποβλέπει σε καλό σκοπό.  Όταν το ευφυολόγημα λέγεται στην ώρα του είναι, όντως, ωραίο! Δεν μας ευχαριστεί, αλλά  μάς προφυλάσσει. Εκεί έγκειται η   σπουδαιότητά του. Συνιστά αγένεια το να έχει κάποιος ένα περισπούδαστο ύφος. Μάλλον είναι γελοίο το να παίρνει κάποιος πολύ σοβαρά, πάντα, τον εαυτό του, γιατί ελλοχεύει, ίσως, αυταπάτη και  φανατισμός. Το χιούμορ αναδύεται από την αρμονική σύνθεση αλήθειας, γενναιότητας, γλυκύτητας , μεγαθυμίας και ευγένειας. Η έλλειψή του δεν επηρεάζει σοβαρά την ηθική εκτίμηση, αλλά ένας άγιος χωρίς χιούμορ δεν θα ήταν ολοκληρωμένος και ένας σοφός θα ήταν ελλιπής.
Το χιούμορ είναι συνώνυμο με το πνεύμα, την  ύπατη ανθρώπινη ανάδυση. Δεν αξίζει η αγάπη χωρίς χαρά  ούτε η χαρά χωρίς χιούμορ. Το χιούμορ, όπως και το χαμόγελο, καθιστά τα πράγματα λιγότερο τραγικά! Αμβλύνει την απελπιστική κατάσταση. Δεν ταυτίζεται με την ειρωνεία, η οποία, εάν και ενίοτε, είναι χρήσιμη, όπως κάθε «όπλο», σαφώς δεν είναι αρετή, γιατί δεν αποσκοπεί στο αγαθό, καθόσον  πηγάζει από μίσος. Η ειρωνεία  γελάει σε βάρος του άλλου, ενώ το χιούμορ, συνήθως, γελάει με τον εαυτό του.  Υπερβολή, όμως, του χιούμορ, συνήθως, το καταστρέφει, γιατί συνιστά δείγμα ναρκισσισμού. Ενώ εν  μέτρω έκφραση οδηγεί στην ταπεινοφροσύνη.
 Μπορούμε να αστειευτούμε με τα πάντα: την αποτυχία, τον θάνατο, την αρρώστια, τα βασανιστήρια…ώστε να αναδύεται λίγη χαρά, γλυκύτητα και ελαφράδα. Το χιούμορ έχει διακριτή αξία, γιατί μετουσιώνει τη θλίψη σε χαρά, το μίσος σε αγάπη, την απογοήτευση σε κωμικό, την απελπισία σε ευθυμία. Αφοπλίζει τη σοβαρότητα, τα δόγματα, την προσβολή … «Με περισσότερο καρκίνο από δικό μου πεθαίνεις!!!»( Γούντι Άλεν)!.. Είναι « το χαμόγελο της λογικής»… Ενεργεί, ως εάν  αδελφικός χαιρετισμός και συνιστά αίσθημα τρυφερότητας, ενώ η ειρωνεία είναι  εκδήλωση περιφρονητικής και εχθρικής εναντίωσης.
  Το ευφυολόγημα δίνει  διέξοδο και δεν είναι ούτε σοβαρότητα, ούτε επιπολαιότητα. Είναι μια ποιοτική μεσότητα, ίσως,  αμφίβολη, αλλά αποκαλύπτει το μάταιο σε κάθε σοβαρό και το σοβαρό σε κάθε επιπόλαιο. Γι’ αυτό χαρακτηρίζεται, ως αρετή. Ήτοι ο άνθρωπος με το χιούμορ γελάει καθώς πρέπει, ούτε περισσότερο ούτε λιγότερο, όταν πρέπει και με ό,τι  πρέπει…. Είναι μια χαρωπή απογοήτευση, που πλησιάζει την πνευματική διαύγεια  και την καλή πίστη μας και ως χαρά πλησιάζει την αγάπη.  Εδώ φαίνεται το μεγαλείο της αρετής που λέγεται ευφυολόγημα ( χιούμορ).

 Χαμόγελο  ( μειδίαμα)
Όταν η ψυχή μας είναι χαρούμενη φαίνεται στο πρόσωπό μας, που λάμπει με ένα πλατύ χαμόγελο, ωσάν να υποδέχεται τον άλλον ή και την ίδια τη ζωή. Τα χείλη μας δεν είναι συνοφρυωμένα  και  σφιχτά , αλλά  χαλαρά και μισάνοιχτα. Η ματιά μας λαμπυρίζει. Δεν είμαστε σκυθρωποί.  Το χαμόγελο δεν είναι γέλιο, αλλά κάτι πολύ παραπάνω. Το γέλιο είναι μια έκρηξη, που ίσως, χλευάζει και πληγώνει. Το χαμόγελο συγκρατεί την ενέργεια της ζωής και την εξακτινώνει. Αυτό εκδηλώνει ότι αποδραματοποιούμε τον θυμό,  υπερβαίνουμε τον εαυτό μας, και  ίσως, τον ταπεινώνουμε δημόσια. Συνιστά μια ανύψωση του άλλου και του εαυτού μας συγχρόνως. Ήτοι, θέτουμε τον εαυτό μας σε ίση μοίρα με τον άλλον, άρα ταυτίζεται με την ηθική  στάση. Είναι ένας  τόνος της αγάπης. Μια ρήξη και απομάκρυνση από τη βία και το μίσος. Ο σοφός πάντα είναι χαμογελαστός. Ο Βούδας χαμογελά. Μια θέαση των πραγμάτων  από οπτική γωνία ανώτερης συνείδησης.
Η ζωή μας δίχως  χαμόγελο είναι  απλή  επιβίωση. Μια ζωή χωρίς χαμόγελο είναι μια ζωή χωρίς ζωή! Με  το χαμόγελο  η ζωή γίνεται πληρέστερη, γιατί  αποκτά υψηλότερο νόημα. Ολόκληρη η ζωή γίνεται χαμόγελο. Γίνεται ποίηση του κόσμου. Μια ποίηση  στην απόλυτη ευχέρεια του καθενός μας. Αρκεί να μάθει να χαμογελάει κανείς. Το χαμόγελο εκφράζει την ανθρωπινότητά μας. Τα όσα έχουν ειπωθεί, από επώνυμους και ανώνυμους  για το χαμόγελο είναι άπειρα:1

Χάδι ( θωπεία-ηχάδιον ,  χαιρετισμός)
 Η λέξη «χάδι» προκύπτει από τη λέξη «ηχάδιον», που είναι υποκοριστικό του «ήχος» με σημασία νανούρισμα, τραγουδάκι , κανάκεμα. Ήτοι, ουσιαστικά σημαίνει λέω ένα «καλό λόγο» για τον συνάνθρωπό μου! Ή «ένα καλό λόγο προς το Θεό». Η συνηθισμένη φράση που ακούγεται από τους πιστούς το βράδυ της Ανάστασης: «Θα πάμε στον Καλό Λόγο» είναι το τροπάριο «Την Ανάστασίν σου, Χριστέ Σωτήρ, άγγελοι υμνούσιν εν ουρανοίς και ημάς τους επί γης καταξίωσον εν καθαρά καρδία Σε δοξάζειν….».  Αυτός είναι ο Καλός Λόγος ή αλλιώς ο Λόγος της Αναστάσεως. Ένα τροπάριο ελπίδας, θριάμβου, που πλημμυρίζει ευτυχία και χαρά την καρδιά κάθε χριστιανού.
Στη συνέχεια έλαβε την έννοια του «ψαύω απαλά με τα δάχτυλα»  ήτοι  θωπεύω. Αλλά στην ουσία σημαίνει:   Εκφράζω τρυφερότητα,  περιποιούμαι, που  αναγνωρίζεται, ως «χάδι», ως ένα ελαφρύ άγγιγμα για εκδήλωση αγάπης, έρωτα, εύνοιας και προστασίας. Ένα χάδι έχει πάντοτε  ιαματικές ικανότητες. Αλήθεια πόση ανάγκη έχουμε από στιγμές τρυφερότητας οι άνθρωποι; Και πως δρουν αυτές στο «είναι» μας; Σίγουρα συνιστούν μια λύτρωση της ψυχής μας.

Σχολιασμός
Η ανθρώπινη ιστορική εμπειρία μάς έχει κληροδοτήσει σοφά συμπεράσματα, τα οποία οφείλουμε να μη αγνοούμε, όταν θέλουμε να δομήσουμε μια καλύτερη προσωπικότητα και μια υγιή κοινωνία. Κάποια ιδανικά αξίζουν περισσότερο από άλλα.  Είναι καλύτερο να ζούμε με αγάπη παρά με μίσος, γιατί η αγάπη πλαταίνει την προσωπικότητα, ενώ το μίσος τη στενεύει. Καλύτερα να ζούμε με εμπιστοσύνη παρά με φόβο, γιατί ο  φόβος παραλύει τις προσπάθειές μας, ενώ η εμπιστοσύνη μας καθιστά ικανούς να αναπτύξουμε τις δυνατότητές μας. Είναι, οπωσδήποτε, καλύτερα να ζούμε σε συνεργασία παρά με αντιπαλότητα, που μας απομονώνει. Ο άνθρωπος δεν σε θέση να πραγματώσει ολιστικά  τη ζωή του, χωρίς αρμονικές σχέσεις με τους συνανθρώπους του.
Σήμερα, όμως, δεν λέμε μήτε «καλημέρα» μεταξύ μας . Δεν λέμε ένα «χαίρετε», λες και είμαστε «μαλωμένοι»! Φυσικά δεν αναφερόμαστε στο κέντρο της Αθήνας, αλλά και  στη γειτονιά μας , στην πολυκατοικία , στο οικοδομικό τετράγωνο. Τι κρίμα!! Και ύστερα  διαμαρτυρόμαστε, γιατί δεν νιώθουμε ασφάλεια!  Πήραμε  κατοικίδιο ζώο για συντροφιά και χάσαμε τον ΣΥΝΑΝΘΡΩΠΟ μας!
Και, ίσως , το χειρότερο, δεν έχουμε ένα «καλό λόγο» για τον άλλον. «Όλοι φταίνε», «όλοι το ίδιο είναι»!! Αλλοίμονο!! Και, όμως, υπάρχουν ανάμεσά μας πάντα υπέροχοι συνάνθρωποι. Τον «καλό λόγο» για τον συνάνθρωπό τον χρωστάμε στον εαυτό μας, στην Κοινωνία μας, στην Πατρίδα μας!!!

 Αποτιμήσεις
Ο συντομότερος δρόμος, που οδηγεί στην ευτυχία χαράσσεται από το ορθώς  σκέπτεσθαι,  το  την ευαισθησία του συναισθάνεσθαι και τη  δική μας βούληση του πράττειν σύμφωνα με το γενικότερο καλό. Η απλή απόλαυση, που είναι ουσιαστική για τη ζωή μας , δεν πρέπει να  ταυτίζεται με την ίδια τη ζωή μας.  Ωραία ζωή, χωρίς ωραίες σχέσεις με τους συνανθρώπους μας, δεν υπάρχει. Σχέσεις όμως μεταξύ μας χωρίς  ήπιες αρετές και αγάπη  είναι ανέφικτες.
Το χιούμορ , το χαμόγελο και το χάδι είναι τα πιο ισχυρά ενδόσιμα για κάθε αρετή. Είναι τα προοίμια της χαράς, της καλοσύνης, της αλήθειας. Από αυτές τις  ήπιες αρετές  αναδύεται η πραότητα (γλυκύτητα). Ήτοι, η αρετή της ευλυγισίας, της υπομονής, της αφοσίωσης και  της αρμοστικότητας. Η Μηχανικοί το γνωρίζουν καλά, ότι ο πιο στέρεος φορέας είναι το τριαρθρωτό τόξο, γι’ αυτό το προτιμούν στις κατασκευές  που σχεδιάζουν.  Το χιούμορ, το χαμόγελο και το χάδι είναι οι πιο δόκιμες αρθρώσεις στις ανθρώπινες σχέσεις.

Επίλογος
Οι Αρχαίοι Έλληνες και κυρίως οι Αθηναίοι υπερηφανεύονταν πως αυτοί έγιναν κοινωνοί της πραότητας στον κόσμο( Jackeline de Romilly)  Στην πραότητα διέκριναν το αντίθετο της βαρβαρότητας και επομένως ένα συνώνυμο του πολιτισμού. Και ο Δυτικός πολιτισμός είναι όντως ο Ελληνικός  Ανθρωπισμός.  «Όποιος, σήμερα, σκέπτεται ανθρώπινα  σκέπτεται ελληνικά»!. Η πραότητα είναι  το αντίθετο του θυμού, της χυδαιότητας, της βίας. Δεν είναι μια απλή αρετή αλλά μια σύνθεση-συνάντηση αρμονική περισσοτέρων ήπιων αρετών και, οπωσδήποτε, του χιούμορ , του χαμόγελου και του χαδιού.   Η πραότητα σημαίνει καλούς τρόπους, ευμένεια και έχει πολύ υψηλότερο ρόλο. Γίνεται γενναιοδωρία και καλοσύνη για τον δυστυχισμένο.. Στον ένοχο επιείκεια, προσήνεια και κατανόηση. Στους αγνώστους γίνεται ανθρωπινότητα και ανθρωπιά( έλεος).
 Στην πολιτική η πραότητα γίνεται διαλλακτικότητα, ανοχή, συνεργασία… Κάπου στο βάθος διαφαίνεται ότι θέλουμε το καλό του άλλου, στο μέτρο που δεν  παραβιάζουμε άλλο καθήκον μας. Από αυτή την υπέροχη αρετή της λεπτότητας αναδύεται ο δημοκρατικός πολίτης, που βρίσκεται στην ποιοτική  χρυσή τομή  ανάμεσα στον δύστροπο και τον τραχύ,  τον δουλοπρεπή και απαθή- αδιάφορο.
Η βασιλική οδός της κάθε εξέλιξης σαφώς διήκει μέσα από τις ατομικές και συλλογικές ποιοτικές ικανότητές  μας.  Κοντολογίς από τις  αξίες και τις αρετές  μας. Οι μεμονωμένοι άνθρωποι έχουν προ πολλού πάψει να είναι ικανοί για ανεξάρτητη ύπαρξη, γιατί όλοι μας   στηριζόμαστε,  όλο και περισσότερο, σε αμοιβαία συμπληρωματικές δεξιότητες.
 Η ολιστική ψυχική ανάπτυξη εμφανίζεται ως καθήκον έναντι της Ανθρωπότητας , γιατί έτσι μπορούμε να αποφύγουμε τον εκφυλισμό.  Τότε αναδύεται μέσα μας αίσθημα συμμετοχής μας σε ένα δρόμο προς μια υπέρτερη Πραγματικότητα για τους επιγόνους μας.
                                                                                         Δημήτρης Κ. Μπάκας
                                                                                                 Νοέμβριος 2019