ΣΩΦΡΟΣΥΝΗ, ΩΣ ΑΞΙΑ ΚΑΙ ΑΡΕΤΗ
Ζούμε στην εποχή της κατανάλωσης, για να μη πούμε της υπερκατανάλωσης. Όλοι μιλάμε για παραγωγή και κατανάλωση. Ζούμε για να καταναλίσκουμε. Ο άνθρωπος έγινε πια καταναλωτής και πελάτης. Στο κυνήγι της ευδαιμονίας, της ευτυχίας που εκφράζεται με τον ηδονισμό παρασυρόμαστε εκόντες –άκοντες στη δημιουργία της νοοτροπίας: «ξοδεύω επομένως υπάρχω»! Χρειαζόμαστε παραγωγή προϊόντων. Από τη στιγμή που αποκτήσουμε ένα προϊόν εμφανίζεται η ανάγκη κάποιου άλλου. Η δημιουργία, όμως, νέων αναγκών, που αναδύονται από την πρόκληση εσωτερικών μας επιθυμιών μάς οδηγούν σε φαύλο κύκλο αναζήτησης.
Πάμπολλες ανάγκες εξυφαίνονται μέσα σε συναισθήματα ζήλειας, κορεσμού, αντιπάθειας και ανταγωνισμού. Η «διαφήμιση» δεν σε αφήνει να σκεφτείς, εάν την έχεις την ανάγκη. Μας την επιβάλλει η μόδα, ο συρμός, η προβολή, οι «ειδήσεις». Το «τι κάνουν οι άλλοι»! Το φυλλάδιο κάτω από την πόρτα σου, στο γραμματοκιβώτιό σου. Βομβαρδισμός πληροφοριών για το καλό σου. Δεν μας αφήνουν να πλήξουμε, αλλά και δεν μας αφήνουν να σκεφτούμε!
Μας χρειάζονται, άραγε, όλα αυτά τα προϊόντα; Καλύπτουν ουσιαστικές ανάγκες; Μπορώ να τα αποκτήσω; Ή ένα μεγάλο μέρος της «δυστυχίας» μου οφείλεται σε μια τεχνητή έλλειψη;
Ο Αριστοτέλης και ο Πλάτωνας μιλούσαν για σωφροσύνη,(μετριοπάθεια ή εγκράτεια) ο Επίκουρος προτιμούσε να μιλάει για αυτάρκεια (ανεξαρτησία). Φυσικά δεν υπάρχει αυτάρκεια χωρίς εγκράτεια και σωφροσύνη . Η αντίληψη των Αρχαίων Ελλήνων περί ευδαιμονισμού συνίσταται στο εξής: Κανένας δεν λέει ότι προσπαθεί να είναι ευτυχισμένος για να είναι πλούσιος ή ισχυρός, κλπ. Τουναντίον, αναζητούμε πίσω από τα φαινομενικά αγαθά που επιδιώκουμε ( πλούτη, γνώση, ισχύ, κλπ.) ένα ύστατο Αγαθό, που ονομάζουμε υπέρτατο αγαθό και το οποίο δεν είναι άλλο από την ευτυχία.
Η αναλογία με την οικονομική-πολιτική έννοια προτείνεται από τον Αριστοτέλη: Αυτάρκης χώρα (Πόλη) είναι εκείνη, που αντλεί από τα δικά της εδάφη τα προϊόντα που έχει ανάγκη. Ήτοι οι πρόγονοί μας θεωρούσαν ως αυτάρκεια το να αρκείται κάποιος στις ανάγκες του με αυτά που έχει, ενώ εμείς θεωρούμε ως αυτάρκεια την οικονομική ανεξαρτησία. Ποιος, άραγε, έχει δίκαιο; Το να είναι κάποιος αυτάρκης σημαίνει ότι μπορεί να χαίρεται με λίγα. Δεν είναι ασκητισμός η εγκράτεια, η αυτάρκεια. Είναι αρετή, ήτοι υπεροχή. Μια κορυφή ποιότητας μεταξύ της απληστίας και της αναισθησίας. Μεταξύ δυστυχίας του λαίμαργου και του ανορεκτικού.
Η σωφροσύνη έχει να κάνει με την τέχνη της απόλαυσης. Μια επεξεργασία αγωγής της ζωής μας. Δεν αποσκοπεί στην υπέρβαση των ορίων μας, αλλά στο σεβασμό τους. Αρετή που σχετίζεται με την ορθοφροσύνη. Η φρόνηση στην υπηρεσία της απόλαυσης. Μιας καλύτερης απόλαυσης μέσω της συνειδητοποίησης της απόλαυσης και όχι μέσω του ατέλειωτου πολλαπλασιασμού των αντικειμένων.
Ο λαίμαργος χρειάζεται τόσο πολύ φαγητό; Ο μέθυσος τόσο πολύ πιοτό για να ευχαριστηθεί; Να παίρνουμε τις απολαύσεις απλά, όπως έρχονται και να τις ικανοποιούμε με εύκολο τρόπο χωρίς να ενοχλείται ο οργανισμός μας. Το απεριόριστο των επιθυμιών μάς οδηγεί στην έλλειψη, στο ανικανοποίητο και στη δυστυχία.
Ο σώφρων βάζει όρια στην επιθυμία, όπως και στον φόβο. Τα όρια τα δικά μας. Οι ακρατείς, οι ασυγκράτητοι περιφρονούν τα όρια και θέλουν να τα σπάσουν δήθεν για λόγους ανεξαρτησίας και απελευθέρωσης, ενώ γίνονται δέσμιοι της στέρησης του κορεσμού. Γίνονται θλιμμένοι και δυστυχισμένοι. «Η υπερβολή είναι η αρρώστια της ηδονής και η εγκράτεια δεν είναι ο καταποντισμός της ηδονής, αλλά η νοστιμιά της, αυτή που μας επιτρέπει να γευόμαστε την πιο εξαίσια γλύκα της απόλαυσης» (Μονταίνιος). Η ποιότητα της απόλαυσης είναι πιο ουσιώδης από το έδεσμα.
Σε μια κοινωνία της μαζικής παραγωγής και της κατανάλωσης, όπως η δική μας, που οι ανάγκες είναι εμπορευματοποιημένες στο έπακρο είναι κατά βάση τεχνητές και διαρκώς αυξανόμενες. Εκτός της ύπαρξης πενίας, ό,τι είναι απαραίτητο είναι, σχετικά, εύκολο να το προμηθευτούμε. Ό,τι δεν είναι απαραίτητο γίνεται επιτακτικό για τεχνητούς λόγους και συνήθως είναι δύσκολο να το προμηθευτούμε, λόγω συνεχώς αυξανόμενων αλλαγών και απαιτήσεων της μόδας αλλά και της παραγωγής.
Μόνον ο σώφρων γνωρίζει να μην επιθυμεί το επιπλέον και το μη απαραίτητο, παρά μόνον, όταν του προσφέρεται. Η σωφροσύνη κάνει εντονότερη την απόλαυση, όταν υπάρχει και την αντικαθιστά, όταν δεν υπάρχει. Η αυτάρκεια, με την έννοια που της πρόσδωσαν οι πρόγονοί μας είναι μια αρετή για όλες τις εποχές, αλλά ακόμη πιο αναγκαία για τους …«εύκολους καιρούς». Μια αρετή όχι του ηρωισμού αλλά του άριστου μέτρου. Το αντίθετο της υπερβολής. Έχω αυτάρκεια σημαίνει προσέχω.
Οι αρχαίοι πρόγονοί μας αναζητώντας τη σοφία για το ευ ζην είχαν εντάξει την εγκράτεια στις τέσσερις βασικές αρετές μαζί με τη φρόνηση, την ανδρεία και τη δικαιοσύνη. Η σωφροσύνη, ως εγκράτεια, είναι πιο δύσκολη να κατακτηθεί και συχνά τις ξεπερνάει, γιατί έχει να κάνει με τις πιο ζωτικές και απαιτητικές ανάγκες του ατόμου. Με την πείνα, τη δίψα την ερωτική επιθυμία, που τίθενται πολύ πιο δύσκολα σε έλεγχο. Είμαστε υποχρεωμένοι να τις αποδεχθούμε, ως ανάγκες και επιθυμίες, αλλά να τις υπερβούμε με αυτοέλεγχο και ρύθμιση. Μια ρύθμιση εξισορρόπησης και αρμονίας, από την οποία αναδύεται η ψυχική γαλήνη και ευτυχία. Μια αριστεία. Μια ποιοτική αρμοστικότητα (fitness) δυνατοτήτων μας και οικοσυστήματός μας. Μια αναζήτηση ποιοτικής εν μέτρω ζωής και επιβεβαίωση ενός ψυχικού σθένους απέναντι στις παράλογες παρορμήσεις. Μια ικανότητα, μια δύναμη που αποχτιέται με συνεχή προσπάθεια και εξοικείωση. Μια ευγενής έξη. Μια αρετή, που υπερβαίνει κάθε υπερβολή ακόμη και τον προσωπικό εγωισμό και αγγίζει την ταπεινοφροσύνη.
Μια διαρκής αναζήτηση των ορίων μας. Του δικού μας ιδανικού μέτρου που δυστυχώς είναι άρρητος αριθμός. Είναι ο ορθός λόγος. Μια προσωπική αναλογία που μας εξασφαλίζει μια ολβιότητα.
Η αυτάρκεια με οικονομικούς όρους έχει τα προφανή πλεονεκτήματα. Το χρήμα είναι το μέσο για να διαθέτουμε τα μέσα για μια πιο εύκολη ζωή! Είναι βέβαιο ότι συμβάλλει στην ευτυχία, αυτό ακριβώς λέει η πραγματικότητα. Ποιος είναι ευτυχισμένος, όταν είναι στην ψάθα; Ποιος δεν απολαμβάνει ό,τι του προσφέρει η οικονομική άνεση; Οι οικονομικές σκοτούρες μας βασανίζουν και μας φθείρουν. Είναι όμως το χρήμα αυτοσκοπός ή το πιο ισχυρό μέσον; Στην εποχή μας το χρήμα είναι θεός! Οι άνθρωποι υποκλίνονται μπροστά του, άρα παύουν να είναι ο εαυτός τους. Το χρήμα κατέστη θρησκεία παγκόσμια. Φέρνει, όμως, μια αντίστοιχη παγκόσμια ευτυχία; Ποιος θα πει ναι; Οι σώφρονες θα μας πουν είναι αδύνατο χωρίς τις άλλες αρετές: τη φρόνηση, το θάρρος, την εγκράτεια και προπαντός τη δικαιοσύνη. Ποιος είναι ευτυχισμένος να υπηρετεί ένα αντικείμενο! Παρέχει ασφαλώς άνεση το χρήμα, αλλά ακόμη και όσοι το κατέχουν καθίστανται τελικά σχεδόν πάντοτε δέσμιοί του.
Φυσικά και δεν ευθύνεται η ύπαρξη του χρήματος που προκαλεί την ανθρώπινη δυστυχία, αλλά η χωρίς σωφροσύνη αναζήτηση και χρήση του. Η υπερβολή. Ήτοι το ότι η ολιστική αυτάρκεια μετατράπηκε σε οικονομική (μερική) αυτάρκεια.. Η κατάσταση αφθονίας, το να έχομε περισσότερα από όσα χρειαζόμαστε. Ο πλούτος μάς παρέχει ένα σοβαρό επιφαινόμενο, την ελευθερία και ανεξαρτησία. Χάνουμε όμως τη «χρυσή αναλογική σκέψη», τη σύνεση, τη φρόνηση και σωφροσύνη. Παύουμε να ζούμε στον συγκινησιακό κόσμο της αγάπης. Έτσι γινόμαστε πιο φτωχοί! Δεν ζούμε για να καταναλίσκουμε, αλλά καταναλίσκουμε για να ζούμε. Αυτό αποκάλεσαν οι Πρόγονοί μας σωφροσύνη-αυτάρκεια. Τότε ζω την ζωή μου, γιατί αφήνομαι να παρασυρθώ από το ευ ζην. Παράδειγμα είμαι γονιός και παίζω με τα παιδιά μου, όπως εκείνα ευχαριστιούνται τα παιχνίδια τους!
Να ζω εκεί όπου υπάρχει ανεξαρτησία, ελευθερία σχέσεων με τους άλλους πόνους και ανάγκες. Κοντολογίς να ζω δια μέσου του εαυτού μου, ανακαλύπτοντας μέσα μου ενδόμυχες πηγές, ώστε να μού αρκεί ο ίδιος ο εαυτός. Αυτό είναι γενναιόψυχο και ευφυές, διότι σημαίνει ότι έχω εμπιστοσύνη στη ζωή που βρίσκεται μέσα μου. Τότε η ζωή γίνεται πιο πλούσια. Τα παιδιά το γνωρίζουν αυτό από ένστικτο. Οι σώφρονες από την εμπειρία τους. Τότε ζούμε μέσα στην ευτυχία. Μια ευτυχία, που εμείς συμβάλαμε στη δημιουργία της. Τότε η ζωή μας γεμίζει με το είναι μας και όχι με το έχειν μας.
Ας διερωτηθούμε τι θέλουμε; Να κατασπαραχθούμε ή να υπάρχουμε; Όταν τελικά αγαπάμε το χρήμα, δεν αγαπάμε τον εαυτό μας, όσο του αξίζει! Όταν δεν αγαπάμε τον εαυτό μας σημαίνει ότι προτιμάμε τον χρυσό που είναι έξω από εμάς από το …χρυσό που είναι μέσα μας!
Άρα, επαληθεύεται ο Σωκράτης που με τόση σοφία είχε προβλέψει: « Το μυστικό της ευτυχίας, δεν βρίσκεται στην αναζήτηση περισσότερων, αλλά στην ανάπτυξη της ικανότητας να ικανοποιείσαι με όσο το δυνατόν λιγότερα».
Πλουσιότερος είναι αυτός, ο οποίος είναι ικανοποιημένος με όσο το δυνατόν λιγότερα υλικά αγαθά. Γιατί στο λίγο δεν υπάρχει ποτέ έλλειψη!
Δημήτρης Κ Μπάκας
Οκτώβριος 2020
*Ο Δημήτρης Κ. Μπάκας είναι Αντιστράτηγος εα Επίτ. Διοικητής ΣΔΑ, Διπλωματούχος Πολ. Μηχ. Ε.Μ.Π., Πτυχιούχος Νομικής Παν. Αθηνών, MSc RCDS LONDON, ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΚΙΒΩΤΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΠΙΤ. ΠΡΟΕΔΡΟΣ 'ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ ΑΕ', www.xrysitomi.gr, dbakas@xrysitomi.gr 210-6131174
