Η ΑΝΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΑΞΙΑ ΚΑΙ ΑΡΕΤΗ

Του Δημήτρη Κ. Μπάκα

Προοίμιο
Ένα περιστατικό που «διαφημίσθηκε» τόσο πολύ  στα ΜΜΕ μάς δίνει  την  «ωραία» αφορμή για να εμβαθύνουμε στην έννοια της ανεκτικότητας (ανοχής), που είναι τόσο παρεξηγημένη, αλλά και τόσο απαραίτητη.. Ένας νεαρός ( έφηβος) μαθητής απαιτούσε με βίαιο, προκλητικό, ίσως, και απειλητικό τρόπο τη διαγραφή απουσίας του από μία εκπαιδευτικό λειτουργό Σχολείου, η οποία με «ιώβειο», όπως χαρακτηρίσθηκε, υπομονή ανεχόταν τη συμπεριφορά του μαθητή της.
Φυσικά,  δεν είναι δυνατόν να έχουμε συγκεκριμένη  άποψη για το περιστατικό, γι΄ αυτό θα αποφύγουμε κάθε σχολιασμό του. Εξάλλου,  το αρμόδιο Υπουργείο έχει, ήδη, επιληφθεί και ερευνά το θέμα.  Μπορούμε, όμως,  ευκαιριακά,  να αναζητήσουμε  τα όρια στις λεπτές εκείνες σχέσεις μεταξύ μας που μπορούν να μάς οδηγήσουν, σε ρίξεις, μίσος  και φανατισμό, αλλά και σε φιλία , συνεργασία και αγάπη. Να προσεγγίσουμε τα όρια συμπεριφοράς μας για  ειλικρινείς ανθρώπινες σχέσεις. Να ερευνήσουμε πιο ολιστικά και προσεκτικά το περιστατικό και να εντοπίσουμε πόσες αρετές απουσιάζουν, να βρούμε, ει δυνατόν, μια «κόκκινη γραμμή», που εάν ξεπερασθεί, οι καταστάσεις καθίστανται  πλέον ανεξέλεγκτες. Μήπως μπορούσαμε να πούμε ότι η ανοχή συνιστά αξία ή ακόμη και αρετή; Και γιατί!

Εισαγωγή
Ο καθένας μπορεί να ρωτήσει: «Το να θεωρούμε πως υπάρχουν πράγματα μη ανεκτά σημαίνει αδιαλλαξία»; ή  «το να είναι κάποιος διαλλακτικός σημαίνει πως ανέχεται τα πάντα»; Η απάντηση ασφαλώς θα ήταν αρνητική και στις δυο περιπτώσεις. Το να ανεχόμαστε τον βιασμό, τα βασανιστήρια ή τον φόνο, αναντίρρητα δεν είναι αρετή, γιατί κανένας  σώφρων άνθρωπος δεν μπορεί να τα  ανεχθεί.  Η ανοχή δεν αναφέρεται, όμως, σε σαφώς ξεκαθαρισμένες περιπτώσεις, αλλά εκεί, όπου παρατηρείται ασάφεια.  Το δυσχερέστερο είναι ο  προσδιορισμός  των ορίων της.
Η επιστήμη, η φιλοσοφία, η πολιτική,  η δικαιοσύνη,  η  ηθική συνείδηση, το συναίσθημα, η λογική…όλα είναι πρόθυμα να μας βοηθήσουν! Αλλά πώς; Ουσιαστικά  επιδιώκουμε να βρούμε την αλήθεια. Η επιστήμη για την αλήθεια ενδιαφέρεται.  Αποδέχεται, όμως, τις διαψεύσεις, και έτσι εξελίσσεται, μέσα στην  υπερ-πολυπλοκότητα του Κόσμου μας. Ακόμη και τα μαθηματικά, το ακριβέστερο εργαλείο, που βρήκε ο άνθρωπος για να προσεγγίσει την  πολυπόθητη αλήθεια, δεν παρέχουν ασφαλή αποτελέσματα. Η θεωρία της απροσδιοριστίας, του χάους, το θεώρημα του Gödel, αλλά και οι άρρητοι αριθμοί, μάς επιβεβαιώνουν την αβεβαιότητα. Με μαθηματικά, εξάλλου,   δεν είναι δυνατόν να αποτιμηθούν τα συναισθήματα, οι συγκινήσεις, το φιλότιμο και η αγάπη! Επομένως, η ανοχή έχει πάντοτε μια θέση στις σχέσεις μας και μάλιστα με  ασαφή όρια.
 Η ανθρωπότητα βρήκε τον  ιστορικό της δρόμο, όχι βέβαια πάντα με επιτυχία, αλλά οπωσδήποτε κατόρθωσε μια ισορροπία μεταξύ όλων των παραγόντων.  Δεν επικράτησε η  απόλυτη δικαιοσύνη, ούτε, όμως, η απόλυτη  αδικία!  Ο Άνθρωπος πολλές φορές βρήκε ένα αξιόπιστο νόημα ζωής. Αναζήτησε μια Υπέρτατη Δύναμη, οποία  τού εξασφαλίζει μια ευρύτερη δικαιοσύνη.  Πίστεψε σε βασικές αξίες και  το σημαντικότερο,  κατέβαλε προσπάθεια εναρμόνισης  των δυνάμεών του  με  το περιβάλλον, στο οποίο είναι υποχρεωμένος να ζήσει. Ανέπτυξε επιτηδειότητες και καλλιέργησε  αρετές , που συνιστούν και την ειδοποιό διαφορά, την ανθρωπινότητα.

Ανοχή ( ανεκτικότητα)
Σήμερα , παρά τις άπειρες γνώσεις μας, κυριαρχούν οι απόψεις, οι δοξασίες και οι γνώμες, οι οποίες, δυστυχώς, έχουν ουσιαστικά κατακλύσει τη ζωή μας. Συνήθως, αγνοούμε πολύ περισσότερα από όσα γνωρίζουμε.  Το χειρότερο είναι το, ό,τι γνωρίζουμε εξαρτάται άμεσα ή έμμεσα από κάτι που αγνοούμε. Το πρόβλημα της ανοχής, ως εκ τούτου, καθίσταται επιτακτικό.  Ό,τι δύσκολα αμφισβητείται επιστημονικά, εάν  θεωρηθεί από φιλοσοφική, ηθική ή θρησκευτική πλευρά απαιτεί ανοχή και  πίστη, ώστε να κρυσταλλωθούν  οι  αποφάσεις μας.
Η ανοχή συνιστά αξία, μόνον, όταν είναι σε βάρος του εαυτού μας και υπέρ  του άλλου. Δεν αξίζει η ανοχή, όταν δεν πρόκειται να χάσουμε τίποτε ή όταν με την ανοχή μας επωφελούμαστε σε κάτι. Το να ανεχόμαστε, π χ. τη φρίκη και την αδικία σε βάρος άλλου, πλην εμού, ασφαλώς δεν είναι αρετή, αλλά εγωισμός, αδιαφορία, βαρβαρότητα και χυδαιότητα!
Ανοχή σημαίνει αποδοχή εκείνου που καταδικάζουμε. Επιτρέπουμε να γίνεται εκείνο, που μπορούμε να εμποδίσουμε  ή να αντιπαλέψουμε. Σημαίνει την απάρνηση ενός μέρους της δύναμής μας, της εξουσίας μας  ή και του θυμού μας. Ανεχόμαστε π.χ. τα καπρίτσια ενός παιδιού ή τις θέσεις ενός αντιπάλου μας. Αυτό σημαίνει ότι είναι αρετή. Ήτοι έχουμε αναπτύξει μια εσωτερική δύναμη κόντρα στη δική μας επιθυμία, σε βάρος του εαυτού μας, με προσωπικό  κόστος. Κοντολογίς, υπερβαίνουμε το δικό μας συμφέρον με οδύνη και ανυπομονησία.
Η κοινωνία, στην οποία ζούμε, είναι αντιφατική, γεμάτη πάθη, κατακερματισμένη και χρειάζεται ανοχή. Η ανοχή είναι «εκ των ων ουκ άνευ», γι’ αυτό συνιστά  αξία! Εάν, όμως, η ανοχή καταστεί καθολική  δεν θα είναι πια η Κοινωνία ανθρώπινη, άρα  δεν υπάρχει πια ανάγκη για  ανοχή! Ως αρετή η ανοχή  βρίσκεται, πάντοτε, εγγύτατα στη χρυσή τομή της κρίσιμης αναλογίας. Ούτε υπερβολή, ούτε έλλειψη. Τραβηγμένη στα άκρα, η ανοχή, αυτοαναιρείται, καθόσον αφαιρεί την ελευθερία, τη δικαιοσύνη  και όλο τον ηθικό χώρο από τους άλλους!

Σχολιασμός
Τα θέματα ανοχής, δεν έχουν βασικό νόημα στο πεδίο, όπου οι επιστήμες έχουν δυνατότητα εφαρμογής, παρά το ότι δεν είναι σπάνιες οι διαφωνίες στις εκάστοτε προσεγγίσεις. Η επιστήμη προχωρεί  διορθώνοντας τα λάθη της. Η ανάγκη ανοχής αναδύεται από  την αδυναμία μας να κατακτήσουμε το απόλυτο. Οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι πρέπει να υπάρχει πάντοτε αμοιβαία ανοχή, γιατί όλοι μας είμαστε αδύναμοι, κάνουμε  λάθη και  ζούμε με απόψεις..
Η γενναιοδωρία και προπαντός η αγάπη προς ένα πρόσωπο,  έχουν ευρύτερα όρια από εκείνα της ανοχής, αλλά εάν είναι υπερβολικά, συνήθως,  βλάπτουν. Όποιος είναι δίκαιος με τους δίκαιους ή γενναιόδωρος με τους γενναιόδωρους δεν είναι ούτε γενναιόδωρος ούτε μεγάθυμος. Έτσι και ένας ανεκτικός με τους ανεκτικούς δεν είναι ουσιαστικά ανεκτικός. Ήτοι η ανοχή δεν είναι αρετή, όταν πρόκειται για μεταξύ ανεκτικών προσώπων. Όπως, και οι αδιάλλακτοι δεν έχουν το δικαίωμα να παραπονεθούν αν αντιμετωπισθούν με αδιαλλαξία.
Δημοκρατία δεν σημαίνει αδυναμία. Ανοχή δεν σημαίνει παθητικότητα. Η καθολική ανοχή, που δεν είναι ούτε ενάρετη ούτε βιώσιμη, είναι ηθικά καταδικαστέα και πολιτικά καταδικασμένη. Μια Δημοκρατία που θα έθετε σε απαγόρευση κόμματα δεν θα ήταν αρκούντως δημοκρατική, γιατί θα αρνιόταν να υπερασπισθεί δυναμικά, όπου χρειαζόταν, το δίκαιο και την ελευθερία. Το  κριτήριο, περιπτωσιακά πάντα,  είναι κατά βάση πολιτικό και όχι ηθικό. Είναι ο ουσιαστικός  κίνδυνος που αντιπροσωπεύουν οι αδιάλλακτοι. Όταν απειλούνται η ελευθερία και οι θεσμοί αποδυναμώνονται σε επικίνδυνο βαθμό, τότε είναι απαραίτητο να αναχαιτισθεί η βία δια της βίας, καθόσον, άλλως, θα σήμαινε έλλειψη αποφασιστικότητας ή προνοητικότητας.
Η γνώση από μόνη της χωρίς ήθος και καλλιέργεια ψυχής δεν μπορεί να αντικαταστήσει την ανθρώπινη βούληση. Καμία επιστήμη  μόνη της δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη Δημοκρατία, ούτε την ηθική. Ακόμη και η απόλυτη  δικαιοσύνη δεν μπορεί να λύσει τα ηθικά θέματα.  Τα πιο δυσεπίλυτα προβλήματα προκύπτουν από τις ανθρώπινες σχέσεις και για την επίλυσή τους απαιτείται κάτι ανώτερο, ανθρώπινο! Απαιτούνται η κατανόηση, η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, η ενσυναίσθηση, το αίσθημα του συνανήκειν, η βεβαιότητα  ότι έχουμε μια κοινή μοίρα…. Απαιτείται μια κοινή  ελπίδα, η οποία αναδύεται από τα κοινά πιστεύω που ερείδονται στην πολυπόθητη, αλλά μη συλλαμβανόμενη αλήθεια, στο ψυχικό κάλλος , ως  ενδόσιμο κάθε πράξης, και την ηθική βούληση για πραγμάτωση των δοκιμασμένων αρετών.
 Ένα ολόγραμμα αρετών θεμελιωμένο στη φρόνηση (συνδυασμό λόγου και συναισθημάτων), στην σωφροσύνη( εύρεση και τήρηση των μέτρων μας, αυτάρκεια), στην ανδρεία ( θάρρος) για αντιμετώπιση των δυσκολιών της ζωής  και της δικαιοσύνης, ως καταπολέμηση του ίδιου  συμφέροντος και απόδοσης του δικαίου. Το ολόγραμμα αυτό συμπληρώνεται και εμπεδώνεται στη συνιστάμενη όλων των αρετών, την ανυστερόβουλη αγάπη για την αγάπη.
Κανένα, όμως, οικοδόμημα δεν χτίζεται μόνο με ογκόλιθους. Απαιτούνται και μικρότεροι δομικοί λίθοι. Έτσι και ταπεινότερες αρετές έχουν τεράστια συμβολή στη στερεότητα του ολογράμματος των αρετών μας. Τέτοιες αρετές είναι: η γενναιοδωρία, η συμπόνια, η ευγνωμοσύνη, η γλυκύτητα … Μεταξύ αυτών των «μικρών αρετών» σημαντική θέση καταλαμβάνει η ανεκτικότητα. Ελάχιστη θα έλεγε κάνεις αρετή ,αλλά βασικότατη για την ευστάθεια του όλου οικοδομήματος.

Αποτιμήσεις
Για να είναι κάποιος διαλλακτικός, με κανένα τρόπο δεν πρέπει να παραιτηθεί από την αγάπη για την αλήθεια.  Αντίθετα χάρη σε αυτήν ακριβώς, τη  χωρίς αυταπάτες , αγάπη για την αλήθεια είμαστε ανεκτικοί. Γιατί  αναγνωρίζουμε πως ποτέ δεν γνωρίζουμε την αλήθεια απόλυτα ούτε έχουμε απόλυτη βεβαιότητα. Ας έχουμε  πάντα υπόψη ότι ανοχή είναι αναγκαία, επειδή  ζούμε με απόψεις,  γνώμες και αβέβαιες υποκειμενικές,  κατά βάση, δοξασίες. Ο καθένας μας, όσο πεπεισμένος και αν είναι, πως έχει δίκαιο δεν είναι, σχεδόν πάντα, σε θέση να το  αποδείξει. Ανάλογα συμβαίνει και σε εκείνους που προσπαθεί να πείσει.
Η αγάπη προς την αλήθεια μάς κάνει να δεχθούμε πως η ανοχή έχει μεγαλύτερη σχέση με  την πολιτική παρά με την ηθική. Με τα όρια του Κράτους παρά με τα όρια της γνώσης. Δεν είναι καθόλου εύκολο να υποχρεώσουμε ένα πρόσωπο να σκέπτεται διαφορετικά  από ό,τι σκέπτεται, ούτε να πιστέψει ως αληθινό αυτό που θεωρεί ως ψεύτικο. Η αδιαλλαξία αποβλακώνει και η βλακεία οδηγεί στην αδιαλλαξία.
Σε ένα διαλλακτικό καθεστώς, η δύναμη του Κράτους βρίσκεται στην ελευθερία των πολιτών, που συνιστά τη δύναμή του. Ο δογματισμός  συμβάλλει στον εφησυχασμό, στην έπαρση, στην απόρριψη και στην περιφρόνηση του άλλου ήτοι στην αδιαλλαξία.  Εναπόκειται στην πολιτική και στην κουλτούρα, που διαρκώς εξελίσσονται,  να επαγρυπνούν για την τήρηση των νόμων και όχι σε κάποια  απόλυτη αλήθεια, που θα μας επιβαλλόταν και εμείς θα νομιμοποιούμαστε να την επιβάλλουμε στους άλλους. Μια αλήθεια είναι ίδια  για πολλούς,  οι επιθυμίες όμως διαφέρουν!
Ταπεινότητα και μεγαθυμία συνδυάζονται και μας οδηγούν προς την ανοχή. Δεν μπορούμε να μιλάμε για σεβασμό, όταν δεν υπάρχει ανεκτικότητα, που αντιτίθεται στον φανατισμό, στην αδιαλλαξία, στον εγωισμό και στην απομόνωση. Η λογική δεν καλύπτει το σύνολο της ηθικής, παρά το ότι έχει πάντα τον πιο σημαντικό ρόλο.
Η ανοχή συνιστά  το «λιπαντικό» της καλής λειτουργίας της ανθρώπινης κοινωνίας. Η υπερβολή προκαλεί  δυσλειτουργία, αλλά η έλλειψη ανοχής επιφέρει πάντοτε τον θάνατο της κοινωνίας!

Επίλογος
Η δημοκρατία συνιστά την ύψιστη  συλλογική αρετή ανάμεσα στον ολοκληρωτισμό και στην ασυδοσία του όχλου. Η ανοχή, εν μέτρω,  βοηθάει στην καλή λειτουργία της, επειδή έχει μέσα της και ένα είδος σεβασμού ή  συμπάθειας. Ισχύει το « αγάπα και κάνε ό,τι θέλεις…» του Ιερού Αυγουστίνου. Ο δογματισμός, όμως, είναι  μια απατηλή και εγωιστική αγάπη για την αλήθεια και ανά πάσα στιγμή αναδύεται. Έτσι πρέπει να θεωρήσουμε ως ανοχή αυτό το οποίο , αν είμασταν πιο νηφάλιοι, πιο μεγαλόκαρδοι , πιο δίκαιοι, ήτοι τον  σεβασμό, την συμπάθεια ή την αγάπη. Εφ’ όσον η αγάπη μας, όμως, είναι ατελής και αφού η συμπάθεια και ο σεβασμός έχουν εκλείψει, τότε απομένει ως μόνη έννοια προσέγγισης της  ανοχής, ως «  ελάσσων αρετή»,  που ταιριάζει στη σημερινή μας εποχή. Ασφαλώς μάς ενοχλεί, καθόσον δεν είναι το ιδεώδες,  το μέγιστο! Αλλά, οπωσδήποτε, είναι  ένα ελάχιστο, πολύ καλύτερο από το τίποτα!
Ως ανθρώπινα όντα προσβλέπουμε, πάντα προς μία πιο αυθεντική αγάπη, που δεν είναι προσιτή στον τρόπο της ζωής μας ! Γι΄αυτό, θαρρούμε ότι  η πεζή ειλικρινής ανοχή παραμένει το ελάχιστο  που μπορούμε για  να κρατάμε ζωντανές τις σχέσεις μας! Μια ανεκτή λύση, ελπίζοντας πάντα στο καλύτερο. Έως ότου  η ανθρωπότητα καταλάβει ότι όλοι μας είμαστε γεννήματα αγάπης και δεν γεννηθήκαμε για να αντιπαλεύουμε αλλήλους  και να προκαλούμε   την καταστροφή και το  μίσος. Μέσα στον πεζό κόσμο μας, στην άκρατη αναζήτηση του προσωπικού μας συμφέροντος θαρρούμε ότι   η ανοχή είναι σημαντική.  Συνιστά το πρώτο σκαλοπάτι για να κτισθεί  μια αρετή  φιλίας και γιατί όχι και αγάπης. Η βαρβαρότητά μειώνεται, η ευγένεια παίρνει τη θέση της, οι διαπροσωπικές σχέσεις αναδύουν εμπιστοσύνη και ο Κόσμος γίνεται καλύτερος.
 Μικρή σε τόνο αρετή, παρά ταύτα  έχει σπουδαίο ρόλο. Γι΄αυτό λέμε ότι είναι ως εάν  το «λιπαντικό»  στη λειτουργία της Κοινωνίας μας, η οποία καθημερινά  καθίσταται μηχανιστικού τύπου. Είναι ένα ξεκίνημα  και μια ελάχιστη αντιπάθεια για να καταπολεμήσουμε το ανυπόφορο μίσος. Να δεχθούμε ως ανθρώπινο, το ανεκτό, που ωστόσο είναι περιφρονητέο και μισητό.
  Η αγάπη ασφαλώς είναι το απόλυτο αντίδοτο της ανοχής. Εάν αγαπάμε την αγάπη τότε περιττεύει η ανοχή! Η αγάπη, όμως, δεν επιβάλλεται, αλλά αναδύεται όταν οι συνθήκες ευδοκιμήσουν με τη δική μας προσπάθεια. Η αγάπη είναι, ως εάν  «λουλουδάκι» που ανθίζει. Ένας ζωντανός οργανισμός που , ίσως , αναδύεται από την ευρωτίαση, όπως διατείνονται οι επιστήμονες! Θέλει  υγρασία  και λίπασμα, ένας  ζωντανός οργανισμός. Και η ανοχή είναι εκείνο το στοιχείο που δημιουργεί τις άριστες συνθήκες  ανάδυση της αγάπης, ακόμη και μέσα στην οικογένεια και μεταξύ των πρωταγωνιστών, τα ζευγάρια.
  Είναι, λοιπόν,  μια ελάχιστη αρετή, αλλά  απολύτως απαραίτητη για τη σημερινή Κοινωνία μας. Μια σοφία μικρή, στο μέτρο  των δικών μας  δυνατοτήτων,  των πολλών, αλλά προϋπόθεση όλων των αρετών.
                                                                                   
                                                                                      Δημήτρης Κ.  Μπάκας
                                                                                          Φεβρουάριος 2020