ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΒΑΘΜΙΔΕΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΤΗΤΑΣ

Του Δημήτρη Κ. Μπάκα

Προοίμιο
Ζούμε μέσα σε έναν Κόσμο, όπου όλα δεν είναι, όπως θα έπρεπε να είναι.  Αυτός, όμως, είναι ο μοναδικός κόσμος που έχουμε. Οι  άνθρωποι έφτιαξαν έτσι τον κόσμο και πρώτα εμείς πρέπει να αλλάξουμε, εάν θέλουμε  κάτι καλύτερο.  Και μπορούμε να αλλάξουμε μόνον αλλάζοντας τον τρόπο αλληλεπίδρασης με τους  συνανθρώπους μας.
Δεν είναι δυνατόν να πετύχει ο άνθρωπος κάτι μη ανθρώπινο. Κάτι που δεν είναι, δηλαδή, μέσα στα όριά του. Η αντιπαλότητα,  η ανταγωνιστικότητα, ο φόβος, τα μίση και τόσα άλλα χαρακτηριστικά ανήκουν στη φύση του ανθρώπου, γιατί αναδύονται από εγγενείς ανάγκες του. Αυτά τον διατηρούν στη ζωή. Είναι δυνατόν να ζήσει άνθρωπος χωρίς να έχει επίγνωσή του φόβου, τη θλίψη, την όρεξη τού νέου, την επιτυχία για ευτυχία; ασφαλώς όχι. Αρκεί μόνον να τα ελέγχει και να τα διατηρεί στο κρίσιμο εκείνο σημείο που του δίνουν δύναμη, πείσμα και θάρρος για ενέργεια και δράση.  Να μείνουν, δηλαδή,  στα ανθρώπινα μέτρα.

 Εισαγωγή
Η ευγενής άμιλλα είναι η ψυχή της προόδου. Ο αθέμιτος ανταγωνισμός είναι καταστροφικός, γιατί συνιστά υπερβολή. Και κάθε υπερβολή είναι κάκιστη και βλαβερή και επικίνδυνη. Αλλά και  η απόλυτη ισότητα, η απόλυτη ελευθερία χωρίς αδελφοσύνη που αποδέχεται σε ανθρώπινο βαθμό την πραότητα καταλύουν την κοινωνία.
  Μόνον οι σοφοί, οι άγιοι και ο Θεός δεν αντιμετωπίζουν προβλήματα και διλήμματα. Αλλά στην εποχή μας δεν ευδοκιμούν ούτε οι σοφοί ούτε οι άγιοι. Ελάχιστοι φιλόσοφοι έχουν απομείνει.
 Μπορούμε όμως να δημιουργήσουμε ανθρώπινες συνθήκες με τη διεύρυνση της θαλπωρής και της ασφάλειας που νιώθει το νεογέννητο στην αγκαλιά της μάνας του. Να αναπτύξουμε συνθήκες τέτοιες, όπου ο καθένας να νιώθει  ότι ανήκει σε ένα σύνολο στο οποίο θέλει και εκείνο τον θέλει ως μέλος του. Αυτό είναι ανθρωπίνως εφικτό.
 Υπάρχουν λαοί που το έχουν πετύχει και μάλιστα θαυματουργούν στο παγκόσμιο σκηνικό και όχι πάντα λόγω μεγέθους, αλλά ανθρώπινης ποιότητας, που επιτυγχάνεται με την ολιστική παιδεία, την αγωγή  και την κουλτούρα. Το μπορούμε και εμείς. Αρκεί να μη φθάνουμε πάντα στα άκρα. Στη διχοστασία. «Το δικό μου και όχι το δικό σου». Στον αυτοκαταστροφικό ανταγωνισμό και το μίσος.
Γνωρίζουμε όλα σχεδόν που έχουμε  ανάγκη να γνωρίζουμε. Φθάσαμε στο φεγγάρι. Φτιάξαμε βόμβες που καταστρέφουν τον Πλανήτη μας, όχι μία αλλά πολλές φορές. Επικοινωνούμε άμεσα με όλους τους κατοίκους της Γης.  Ξέρουμε ακόμη το πως δημιουργήθηκε η ζωή και επεμβαίνουμε ακόμη σε αυτή. Αλλά δεν έχουμε ασχοληθεί, δεν γνωρίζουμε ούτε την αξία της, ούτε την ουσία της και το χειρότερο δεν πιστεύουμε  καν στην ανθρώπινη αγάπη ούτε στη δύναμή της για επίτευξη κοινωνικής συνοχής. Γι’ αυτό δεν  την έχουμε  εντάξει στις αρετές μας!
Η αγάπη συνιστά την  ύπατη δύναμη συνοχής της ζωής μας και έχει ταυτισθεί, ορθότατα, με το Θεό.  Ως ολότητα είναι ασύλληπτη από τον ανθρώπινο νου, αλλά η ψυχή, όταν την απαντήσει, την αναγνωρίζει αμέσως και πλημμυρίζει από ολβιότητα. Κάθε περιγραφή θα την αδικήσει οπωσδήποτε. Άρα κάποια στοιχεία, που θεωρούνται βασικά, θα καταγραφούν, ώστε να διευκολυνθεί ο αναγνώστης για να αποπειραθεί τη δική του προσέγγιση.
Ευτυχώς, είμαστε τυχεροί, ως Έλληνες, γιατί η γλώσσα μας  είναι τόσο πλούσια, ώστε καθίσταται ευκολότερη η απόδοση μεγάλου φάσματος αποχρώσεων της ζωής μας!
                                                                   
Έρωτας-  Φιλία - Αγάπη
 Έρως: Ο Αριστοφάνης  λέει για τον έρωτα, ό,τι ακριβώς θέλουμε όλοι να πιστέψουμε. Αυτό που ονειρευόμαστε. Τον ολοκληρωμένο ερώτα που μας γεμίζει και μας ολοκληρώνει: το αίσιο πάθος.
Ο Σωκράτης μιλάει για τον έρωτα έτσι, όπως είναι. Θεωρεί τον  έρωτα ανολοκλήρωτο και  καταδικασμένο  στη στέρηση, που μας καταδικάζει  στη δυστυχία. Δηλαδή ο Αριστοφάνης δεν κατάλαβε, ότι ο έρωτας δεν είναι Θεός, ούτε θεός και είναι γιος της Πενίας και του Πόρου. Μια σπαρακτική ένδεια. Μια επιθυμία που είναι πάντα έλλειψη.
Ο Πλάτων, δια του στόματος του Αγάθωνα, θεωρεί ότι η νεότητα, η τρυφερότητα, η ομορφιά, η γλυκύτητα, η δικαιοσύνη , η εγκράτεια, το θάρρος, η δεξιοσύνη και όλες οι αρετές έχουν τον έρωτα ως προέλευση. Αυτό, όμως, συνήθως ξεχνιέται. 
Φιλία: Ο Αριστοτέλης  τα έχει πει, ίσως, όλα για τη φιλία.. Είναι «καθαυτό επιθυμητή και συνίσταται περισσότερο στο να αγαπά κανείς παρά να αγαπιέται». Η φιλία είναι η συνθήκη της ευτυχίας, καταφύγιο ενάντια στη δυστυχία, χρήσιμη, ευχάριστη και καλή ταυτόχρονα. Είναι πιο σημαντική από τη δικαιοσύνη γιατί την εμπεριέχει. Είναι ταυτόχρονα η  υψηλότερη έκφραση και υπέρβαση της Πίστης. Οι φίλοι χαίρονται ο ένας τον άλλον και τη φιλία τους. Δεν μπορεί κάποιος να είναι φίλος με όλους ούτε να έχει πάρα πολλούς φίλους. Η υψηλότερη μορφή φιλίας δεν είναι πάθος, αλλά αρετή.  «Το αγαπάν είναι η αρετή των φίλων».  Ο φίλος μπορεί να ορισθεί  «αυτός που εύχεται να ζει και να υπάρχει για την αγάπη του φίλου του ή εκείνος που μοιράζεται τις χαρές και τις θλίψεις του φίλου του, όπως οι μητέρες για τα παιδιά τους. Έχουμε άδικο να πιστεύουμε πως μια θεότητα ή άψυχα όντα μπορούν να είναι αντικείμενα φιλίας. Πραγματική φιλία αναπτύσσεται όπου υπάρχει δυνατότητα ανταπόδοσης. Δεν υπάρχει φιλία  δίχως κάποιας μορφής ισότητας.
Είναι ακόμη και η πατρική, αδελφική, υιική αγάπη, αλλά και η αγάπη των εραστών που η λέξη έρως δεν μπορεί επαρκώς να εκφράσει και τέλος. Η τέλεια φιλία των ενάρετων εκείνων που «εύχονται το καλό των φίλων τους επειδή τους αγαπούν». Η φιλία των κατ’ εξοχή φίλων.
Αγάπη: Ο έρωτας είναι ο πρώτος ισχυρός δεσμός που οδηγεί σε υψηλότερους αναβαθμούς  σύμφωνα με τον Πλάτωνα. Ο Άγιος Βερνάρδος διακρίνει ένα  πέρασμα από τον σαρκικό έρωτα , που είναι απόλυτα εγωιστικός(εκ φιλαυτίας λέει ο Απόστολος Παύλος), γιατί η φύση του ανθρώπου είναι εύθραυστη και πολύ αδύναμη. Το πέρασμα από το σαρκικό έρωτα στον πνευματικό , από την αγάπη για τον εαυτό στην αγάπη για τον άλλον, από την αγάπη που παίρνει στην αγάπη που δίνει, από  τον πόθο στη στοργή, από τη στέρηση στη χαρά, από τη βία στην τρυφερότητα απολήγει από τον έρωτα στη φιλία. Στη δεύτερη βαθμίδα αγάπης ( να αγαπάμε τον Θεό για χάρη μας) συνεχίζει ο Άγιος Βερνάρδος, μετά στην Τρίτη βαθμίδα (να αγαπάμε τον Θεό για χάρη του ίδιου του Θεού) και τέλος στην τέταρτη (να αγαπάμε τον εαυτό μας για χάρη του Θεού).
 Τούτη η πορεία ξεφεύγει από τις δυνατότητες των πολλών ανθρώπων. Μας λέει όμως κάτι βασικό: ότι το σώμα είναι υποχρεωτικά το σημείο αφετηρίας από όπου το πνεύμα ανυψώνεται ή γεννιέται.

Σχολιασμός
Ο έρωτας είναι σαν μια επιθυμία που, από τη φύση του στερείται πάντα αυτό που επιθυμεί και εξακολουθεί να στερείται ακόμη και αφού έχει κατακτήσει το στόχο του. Αυτό , ίσως , συνιστά το ιδανικό μέτρο του. Ένα αλλόκοτο μίγμα χαράς και πόνου. Μια γόνιμη οδύνη. Δεν υπάρχει  απόλυτα ευτυχισμένος έρωτας και αυτή η έλλειψη ευτυχίας είναι ο ίδιος ο έρωτας. Η ολοκλήρωσή του είναι ίσως απαγορευμένη. Πώς θα μπορούσε να κατέχει αφού είναι έλλειψη; «Με τη γέννηση εντός του ωραίου, απαντά  ο Πλάτωνας, και τη σωματική και ψυχική τεκνογονία ή δημιουργία, με την οικογένεια ή την τέχνη»
 Στην αρχαία ελληνική γλώσσα το «φιλείν» σημαίνει αγαπώ όποιο και εάν είναι το αντικείμενο αυτής της αγάπης και η «φιλία» αναφέρεται κυρίως σε διαπροσωπικές σχέσεις ( ποια θαυμάσια προσέγγιση αποχρώσεων νοημάτων!). Με τη φιλία μπαίνουμε στο χώρο της αγάπης. Ένας φίλος που δεν αγαπάμε θα έπαυε να είναι φίλος. Μια αγάπη που δεν έχει να κάνει με την έλλειψη και που δεν είναι έρωτας. Είναι έλλειψη στο  χρυσό μέτρο της. Είναι ενέργεια, δύναμη, όρεξη. Αν η πείνα είναι έλλειψη τροφής και επομένως οδυνηρή, η όρεξη είναι διάθεση για φαγητό. Η επιθυμία  είναι χαρά. Αμοιβαία στοργή και αγάπη. Χαρά να αγαπάς και να αγαπιέσαι. Κοινή ζωή. Κοινή ευθύνη. Αμοιβαία απόλαυση και εμπιστοσύνη . Μία ενεργός αγάπη.
 Υπάρχει πάντα ένα κρίσιμο σημείο, από το οποίο αναδύεται η ειδοποιός διαφορά του ανθρώπου. Η ανθρωπινότητα ή εάν θέλετε η  ανθρωπιά μας. Να αγαπάμε  όχι για λόγους καθαρής ανταποδοτικότητας, ισότητας και ανταμοιβής αλλά αγάπη και μόνον για την αγάπη. Η αγάπη που αναδύεται ακριβώς τη στιγμή που το νεογέννητο επιζητά τη θηλή της μητέρας του. Ποια απληστία έχει το μικρό! Ποια  γενναιοδωρία η μητέρα! Το μικρό δεν νιώθει τίποτε άλλο από την επιθυμία, από την ενόρμηση και από το ζωώδες. Στη μητέρα δεν υπάρχει ούτε  ίχνος από αυτά. Κυριαρχεί η αγάπη, η θηλύτητα, η τρυφερότητα, η ευστοργία. Κάτι που παρατηρείται σχεδόν σε όλα τα θηλαστικά, αλλά στον άνθρωπο κορυφώνεται στον ύμνο της συνειδητής  γέννησης νέου ανθρώπου με το  να αγαπά χωρίς όρους, όπως η Μητέρα.
Αυτή τη στιγμή της αγάπης ξαναγεννιέται  και το ανθρώπινο πνεύμα. Εδώ, στον ύπατο  ανθρώπινο αναβαθμό αγάπης, τη στιγμή της συμμετοχής του ανθρώπου στη ζωική ενέργεια που ταυτίζεται με την αγάπη, τη χαρά και την ολβιότητα , ίσως, έχουμε και την εμφάνιση το Θεού! Ο Κόσμος δεν μπορεί να εξηγηθεί με τη θεϊκή φιλία( ο Αριστοτέλης αναρωτήθηκε: ποιος τολμά να θεωρήσει τον εαυτό του φίλο με το Θεό;)
Η Σιμόν Βέιλ παρατηρεί εύστοχα: « Ο Θεός δημιούργησε από αγάπη, για την αγάπη. Ο Θεός δεν δημιούργησε τίποτε άλλο από την ίδια την αγάπη και τους τρόπους της αγάπης. Τούτη η αγάπη δεν είναι ένα πλεόνασμα ύπαρξης, χαράς ή δύναμης. Είναι το εντελώς αντίθετο: έκπτωση, αδυναμία, απάρνηση».
 Η δημιουργία από τη μεριά του Θεού είναι πράξη όχι διάχυσης αλλά απόσυρσης.  Δέχθηκε μια έκπτωση, ένα άδειασμα σε από ένα κομμάτι ύπαρξης της θεϊκότητάς  Του. «Ο Θεός επέτρεψε να υπάρξουν πράγματα άλλα από Εκείνον, απείρως μικρότερης αξίας από Εκείνον.
Ο Θεός εκχωρεί μέρος διαφορετικά δεν θα υπήρχε ο κόσμος. Ο Θεός υποχωρεί ή καλύτερα συν-χωρεί(συγχωρεί).  Οι γονείς επίσης. Γι’ αυτό η καθαρή αγάπη είναι υποχώρηση και συγχώρηση. Με την αγάπη αφήνουμε περισσότερο ελεύθερο χώρο. Αυτό συνιστά  καθαρή γενναιοδωρία. Η αγάπη είναι το αντίθετο της δύναμης. Αλλά πιο δυνατή από τη δύναμη. Ο Χριστός ζήτησε να απαρνηθούμε τους εαυτούς μας….».    Αυτό είναι το πνεύμα του Χριστού, αυτό είναι το πνεύμα του Γολγοθά. Ο Θεός είναι αγάπη. Η αγάπη του Θεού είναι ανεξάρτητη από την αξία του αντικειμένου της.
Η Χριστιανική αγάπη είναι η αυθόρμητη και χαρισμένη δίχως κίνητρο, δίχως όφελος, ακόμη και δίχως λόγο. Αυτό τη διαφοροποιεί σαφώς από τον έρωτα, που είναι πάντα άπληστος, εγωιστικός, με κίνητρο αυτό που πάντα του λείπει, που πάντα καταξιώνεται από τον άλλον. Την διαφοροποιεί  και από τη φιλία, η οποία δεν είναι ποτέ ιδιοτελής( αφού το συμφέρον των φίλων είναι και δικό μου συμφέρον). Ιεροί Πατέρες της Εκκλησίας, περισσότερο ρεαλιστές και ανθρώπινοι, μπόρεσαν να δείξουν πώς περνάμε από την αγάπη για τον εαυτό μας  στην αγάπη για τον άλλο και στη συνέχεια στην ιδιοτελή αγάπη για τον άλλον στην ανιδιοτελή.  Από τη φιληδονία στη φιλοστοργία και μετά στην ευσπλαχνία, στην ελεήμονα αγάπη. Με άλλα λόγια από τον έρωτα στη φιλία και αργότερα, ενίοτε εν μέρει ως προοπτική, από τη φιλία στην αγάπη.

Συμπεράσματα
Για όσους δεν πιστεύουν στο Θεό(!), ίσως μια κάποια ιδέα ανθρωπιάς, που όλοι συμμερίζονται: είναι αυτό που οι Αρχαίοι Έλληνες ονόμασαν φιλανθρωπία, την οποία όρισαν ως «μια φυσική κλίση αγάπης προς τους ανθρώπους». Έναν κοινό τρόπο ύπαρξης που οδηγεί στην αγαθοεργία και στην ευμένεια απέναντί τους. Μιλάμε για μια διευρυμένη φιλία εμπλουτισμένη με πολλά στοιχεία, καθόσον είναι ανοιχτή σε όλη την ανθρωπότητα. «Αγκαλιάζει όλη την οικουμένη»(Επίκουρος). Φως ιλαρό, γλυκό φως, που φωτίζει κάθε άνθρωπο, γνωστό , άγνωστο, κοντινό ή μακρινό, εν ονόματι μιας ανθρωπότητας, μιας κοινής ζωής, μιας κοινής  ανημποριάς. Πώς να μην αγαπάμε , έστω και λίγο, εκείνον που μας μοιάζει, ζει όπως και εμείς, που υποφέρει όπως και εμείς, που θα πεθάνει όπως και εμείς; Όλοι μπροστά στη ζωή είμαστε αδέλφια, ακόμη και εάν έχουμε αντιθέσεις, ακόμη και εάν είμαστε εχθροί. Όλοι αδέλφια  μπροστά στον θάνατο, Μια αγάπη ως εάν αδελφοσύνη των θνητών.
Το «αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτό» είναι ανθρωπίνως δυνατό; Μάλλον όχι. Αλλά παραμένει ως οδοδείκτης. Μας δείχνει ότι δεν υπάρχει άλλος από το δρόμο της αγάπης. Φαίνεται αυτό σαν να σκοτώνουμε τον εαυτό μας! και όντως έτσι είναι. Τον στριμώχνουμε σε τέτοιο σημείο σαν να λέμε «ότι πρέπει να πεθάνει, όπως ένας σπόρος,  για να απελευθερώσει την ενέργεια που εμπεριέχει», όπως διατύπωσε η Βέιλ.
Θαρρούμε ότι η ελεήμων αγάπη είναι αρετή. Ακόμη και η φιλία είναι αρετή. Γιατί απαιτείται να αποκτήσουμε με τη θέλησή μας εσωτερική δύναμη ώστε να τιθασεύσουμε τα κεντρομόλα, προς εαυτόν, ένστικτα. Η τριχοτόμηση (έρως-φιλία- αγάπη) είναι μάλλον σχηματική. Τα όρια  δεν είναι απαράβατα. Η ανθρωπινότητα ως μια συνέχεια μπορεί οδηγήσει συνεχώς πλησιέστερα στον στενότερο πνευματικό δεσμό των ανθρώπων.
Η αγάπη στην ύπατη , χωρίς όρους, μορφή της υπερκαλύπτει όλες τις αρετές. Στην ουσία τις προϋποθέτει. Δεν πραγματώνεται σχεδόν ποτέ και αυτός είναι ο λόγος που είναι οι αρετές απαραίτητες. Φυσικά δεν θα υπήρχε λόγος να μιλήσουμε για ηθική, δικαιοσύνη , γενναιοδωρία, σωφροσύνη, σύνεση, θάρρος , γλυκύτητα, εγκράτεια, συμπόνια, ταπεινότητα, ανοχή, καλή πίστη όταν υπήρχε η ελεήμων,  χωρίς όρους  αγάπη.
Ο Πλάτωνας το είχε δει νωρίτερα ότι υπάρχει ένας ορίζοντας πέρα από τον έρωτα και τη φιλία. Μια  περιοχή  του πνεύματος, όπου τίποτε πια δεν λείπει και όπου τα πάντα αναδύουν ολβιότητα και χαρά . Αυτό ονόμασε Αγαθό και αργότερα το ονόμασαν Θεό, που δεν είναι τίποτε άλλο, ίσως, από την Αγάπη στο μέτρο το ανθρώπινο, που βιώνουμε ή νιώθουμε τουλάχιστο στην απουσία της την αξία της και την αναγκαιότητα επιδίωξης.

Επίλογος
Η μεταρσιωμένη σε αρετή αγάπη πρέπει να καλλιεργηθεί σε όλα τα πεδία της Παιδείας, γιατί συνιστά το ουσιαστικότερο αντιστήριγμα του εγωτισμού.  Η αγάπη είναι η υπέρτατη αξία της ζωής! Το αλφαβητάρι όλων των αρετών. Ό,τι είναι το οξυγόνο για την υγεία του ανθρώπου είναι η αγάπη για την ψυχική του υγεία. Για την αγάπη του ελέους δεν μπορεί να εκφράσει κανείς κάτι παραπάνω από τον ύμνο στην αγάπη του  Αποστόλου Παύλου( Προς Κορινθίους Α΄ Επιστολή)
 Για την ανθρώπινη αγάπη ,ίσως, η καλύτερη διατύπωση είναι εκείνη του Σοφοκλή που έβαλε στα χείλη της Αντιγόνης: «Ού τοι συνέχθειν,  αλλά συμφιλείν  έφυν». Πιο μεγαλείο για τις ανθρώπινες σχέσεις: να πιστεύουμε ότι πρέπει να προηγείται πάντα στις επιλογές μας η αγάπη και να μην υπερτερεί το μίσος. Το να αγαπάμε σημαίνει ότι αναζητούμε τη δύναμη έξω από τον εαυτό μας. Ενώ το μίσος ξεχειλίζει από μέσα μας.
 Για να προσεγγίσει, όμως, με κάποια σχετική επιτυχία  ο άνθρωπος τις τρείς θεολογικές αρετές(πίστη ελπίδα και αγάπη) είναι υποχρεωμένος να διανύσει μια πορεία επίμοχθης αριστοποίησης με την διαρκή καλλιέργεια ουσιαστικά ενός ολογράμματος αρετών.
Με απώτερο στόχο  το «γεννήθηκα για να αγαπώ και όχι για να μισώ»  και με πλέον γόνιμο ορίζοντα αγαθού την Πατρίδα, ως ισότιμο Μέλος της Διεθνούς Κοινότητας, απαιτείται, παράλληλα με την εξειδικευμένη εκπαίδευση,  η καλλιέργεια της  ολιστικής παιδείας, που αποβλέπει την καλλιέργεια των θεμελιωδών αρετών του σκέπτεσθαι ( φρόνηση, γνώση,  αλήθεια) , του συναισθάνεσθαι ( θάρρος, κάλλος, γλυκύτητα, πραότητα) και του πράττειν το αγαθό( γενικό καλό, ηθική, δικαιοσύνη).
Τότε αναδύονται η  αναγκαία  για καταβολή προσπάθειας Πίστη, όπως  η Ελπίδα και  τελικά η αγάπη. Δρόμος δύσβατος γι’ αυτό τον αποφεύγουμε  και ως ανθρωπότητα  οδηγηθήκαμε στη δυστυχία, απόγνωση και απελπισία.
 Όμως η «ανάγκη κρατεί πάντων»! Τα πάντα δοκιμάσθηκαν και «πτώχευσαν».
  Πρέπει να αναζητήσουμε  την αγάπη. Δεν έχουμε άλλη επιλογή.
                                                                      Δημήτρης Κ. Μπάκας
                                                                             Απρίλιος 2020