Μακρόνησος, μετά...

Η επίσκεψη του Cine Δράση στο νησί των εξόριστων

Κυριακή 26 Σεπτεμβρίου. Μια ομάδα από 52 φίλους του Cine Δράση διασχίσαμε με συγκίνηση τα δυόμισι μίλια που χωρίζουν το Λαύριο από τη Μακρόνησο, τον πιο γνωστό ελληνικό τόπο εξορίας. Δεν ήμασταν όλοι συγγενείς εξόριστων. Πολλούς μας οδήγησε εκεί η ανάγκη μας να γνωρίσουμε έναν τόπο όπου καταπατήθηκε κάθε έννοια ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Το νησί πάνω στο οποίο πήρε σάρκα και οστά το βαθύ και ανυπέρβλητο χάσμα που είχε ανοίξει στην ελληνική κοινωνία την επαύριο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Όταν η υπόλοιπη Ευρώπη άρχισε να ζει σε συνθήκες ειρήνης, στην Ελλάδα εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι σύρθηκαν εξόριστοι εδώ επειδή ονειρεύονταν μια δίκαιη κοινωνία, συμμετείχαν στην Αντίσταση και από τις γραμμές του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ αγωνίστηκαν εναντίον του Χίτλερ και των συμμάχων του. Ήταν η εκδίκηση και ήταν πολύ σκληρή, από εκείνες τις συντηρητικές δυνάμεις που συνεργάστηκαν με τους Ναζί εναντίον εκείνων που σήκωσαν το βάρος της Αντίστασης και οδήγησαν στην απελευθέρωση το φθινόπωρο του 1944. Πατώντας το πόδι μας σε έναν τόπο που οι μοναδικοί του κάτοικοι σήμερα είναι ένα-δυο κοπάδια κατσίκια, δυσκολευτήκαμε να φανταστούμε ότι αυτός υπήρξε τόπος μαρτυρίου, «κόλαση» για εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες.

Με συγκίνηση παρακολουθήσαμε την ξενάγηση του Παντελή Σαμπάνου. Για το καθεστώς βασανιστηρίων, διαρκούς ταπείνωσης, διαπόμπευσης ηθικής και ψυχολογικής βίας όσων εκτοπίστηκαν εκεί και ειδικά όσων δεν υπέγραφαν τη γνωστή δήλωση μετάνοιας. Αλλά και για όσους υπέγραφαν, η διαδικασία «αναμόρφωσης» έπληττε την αξιοπρέπεια τους, καθώς ήταν υποχρεωμένοι να πείσουν με τη βία και τους πρώην συντρόφους τους, να ακολουθήσουν το παράδειγμα τους.

Η αλήθεια είναι ότι υπήρξε πράγματι μια ιστορική στιγμή στη διάρκεια της οποίας φαινόταν ότι μπορούσε και στην Ελλάδα να τελειώσει ο πόλεμος. Αλλά ακολούθησαν γεγονότα, λίγο πολύ γνωστά, που έκαναν τον Εμφύλιο αναπόφευκτο. Είναι γνωστό το ανελέητο κυνηγητό εναντίον των κομμουνιστών και υποστηρικτών του ΕΛΑΣ που ακολούθησε τα Δεκεμβριανά, μέχρι και το 1947 οπότε απαγορεύτηκε το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο και το Κομμουνιστικό Κόμμα. Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης που κήρυξε η κυβέρνηση έφερε σε φυλακές, εξορίες και στρατόπεδα συγκέντρωσης χιλιάδες κομμουνιστές και συμπαθούντες. Τον Φεβρουάριο του 1947, η Μακρόνησος έγινε τόπος εξορίας. Στο νησί βρέθηκαν περίπου 27.000 στρατιώτες, 1.100 αξιωματικοί και 30.000 πολίτες, συμπεριλαμβανομένων και γυναικών. Υπολογίζεται ότι από το νησί πέρασαν συνολικά 100χιλιάδες πολίτες και στρατιώτες που θεωρούνταν κομμουνιστές ή συμπαθούντες. Μεταφέρονταν στο νησί με έναν σκοπό: να σπάσει η αντίσταση τους, να υπογράψουν «δήλωση μετάνοιας», να αποκηρύξουν τον κομμουνισμό και το Κομμουνιστικό Κόμμα. Και ως μέσο επίτευξης αυτού του στόχου χρησιμοποιήθηκε κάθε είδους βία, κάθε βασανιστήριο. Οι κρατούμενοι ζούσαν κάτω από υπερβολική ζέστη ή κρύο μέσα σε σκηνές, είχαν λίγη ή καθόλου τροφή και νερό και έπρεπε να δουλέψουν σκληρά για να χτίσουν διάφορα κτίρια. Υποβάλλονταν στο βασανιστήριο της πείνας της δίψας, της εικονικής εκτέλεσης και άλλα ευφάνταστα μαρτύρια, ενώ συχνά έπρεπε να παρακολουθούν μαθήματα εθνικής και ηθικής διαπαιδαγώγησης. Εκατοντάδες πέθαναν από βασανιστήρια ή δολοφονήθηκαν. Στις 30 Αυγούστου 1949 τερματίστηκε ο Εμφύλιος, αλλά οι τελευταίοι πολιτικοί κρατούμενοι έφυγαν από τη Μακρόνησο το 1961. Η Ελλάδα παρέμεινε μέρος του δυτικού κόσμου, με την Αριστερά στην παρανομία και τους Αριστερούς πολίτες δεύτερης κατηγορίας.

Με περισσή θλίψη για την εγκατάλειψη αυτού του ιστορικού τόπου επισκεφτήκαμε ένα-ένα τα εναπομείναντα ερείπια. Τα κτήρια των αρτοκλιβάνων και της διοίκησης, το θέατρο, το ναό του Αγίου Αντωνίου. Σπάνια, το νησί δέχεται σήμερα επισκέψεις. Μοναδικές σύγχρονες παρεμβάσεις το μνημείο που έστησε το ΚΚΕ το 2020 και το άγαλμα του δημιούργησε ο Ριζόπουλος: ένας γίγαντας με τη γροθιά του σηκωμένη και τα πόδια του δεμένα με αγκαθωτό σύρμα μεταφέρει μια βαριά πέτρα.

Αλλά την μεγαλύτερη συγκίνηση και συντριβή αισθανόμαστε όταν διαπιστώνουμε ότι η Μακρόνησος και όσα συνέβησαν πάνω στο έδαφός της αποτελούν λευκές σελίδες στα βιβλία της ελληνικής Ιστορίας. Μέχρι σήμερα τα σχολικά εγχειρίδια αποσιωπούν αυτά τα γεγονότα και τον εμφύλιο πόλεμο που είχε περίπου 50.000 νεκρούς και 700.000 εκτοπισμένους. Το νησί το 1989, με πρωτοβουλία της τότε Υπουργού Πολιτισμού Μελίνας Μερκούρη, χαρακτηρίστηκε Προστατευόμενο Εθνικό Μνημείο. Το 2018, σύμφωνα με πρόταση του τότε προέδρου της Βουλής, Νίκου Βούτση, επρόκειτο να ανακηρυχθεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Μια επιτροπή πρώην κρατουμένων και πανεπιστημιακών, επρόκειτο να συγκροτηθεί για να προετοιμάσει την αίτηση. Άλλη μια ιδέα που έμελλε να μείνει στα χαρτιά, κατά τη συνήθη εθνική πρακτική μας.

Γιατί όπως λέει ο ποιητής:

Κι ἤθελε ἀκόμη πολὺ φῶς νὰ ξημερώσει. Ὅμως ἐγὼ

Δὲν παραδέχτηκα τὴν ἧττα. Ἔβλεπα τώρα

Πόσα κρυμμένα τιμαλφῆ ἔπρεπε νὰ σώσω

Πόσες φωλιὲς νεροῦ νὰ συντηρήσω μέσα στὶς φλόγες.

Μιλᾶτε, δείχνετε πληγὲς ἀλλόφρονες στοὺς δρόμους

Τὸν πανικὸ ποὺ στραγγαλίζει τὴν καρδιά σας σὰ σημαία

Καρφώσατε σ᾿ ἐξῶστες, μὲ σπουδὴ φορτώσατε τὸ ἐμπόρευμα

Ἡ πρόγνωσίς σας ἀσφαλής: Θὰ πέσει ἡ πόλις.

Ἐκεῖ, προσεχτικά, σὲ μιὰ γωνιά, μαζεύω μὲ τάξη,

Φράζω μὲ σύνεση τὸ τελευταῖο μου φυλάκιο

Κρεμῶ κομμένα χέρια στοὺς τοίχους, στολίζω

Μὲ τὰ κομμένα κρανία τὰ παράθυρα, πλέκω

Μὲ κομμένα μαλλιὰ τὸ δίχτυ μου καὶ περιμένω.

Ὄρθιος καὶ μόνος σὰν καὶ πρῶτα περιμένω.

(Μανώλης Αναγνωστάκης: Κι ἤθελε ἀκόμη...)

Εμείς από την πλευρά μας έχουμε διαπιστώσει ότι ως λαός έχουμε την καταστροφική τάση να ξεχνάμε την πρόσφατη Ιστορία μας. Αλλά κανένας λαός δεν μπορεί να εξασφαλίσει το μέλλον αδιαφορώντας για το παρελθόν, πρόσφατο και μακρινό. Θα ήταν ίσως ευχής έργον, να αναδειχτεί η Μακρόνησος Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Αλλά μέχρι τότε, απαιτούμε να αντιμετωπιστεί με σοβαρότητα ως Προστατευόμενο Εθνικό Μνημείο. Το Υπουργείο Πολιτισμού στην αρμοδιότητα του οποίου υπάγεται πρέπει να πάρει τα απαραίτητα μέτρα ώστε να εξασφαλιστεί το τέλος της καταστροφής. Η Μακρόνησος πρέπει να γίνει επισκέψιμος τόπος, χωρίς καταπατήσεις, χωρίς αυθαίρετα κτίσματα, στάνες, παραθαλάσσια οικήματα και λοιπά. Μόνον έτσι διαφυλάσσεται η ιστορική μνήμη του ελληνικού λαού και αναδεικνύεται η σημασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Κινηματογραφική Λέσχη Βριλησσίων Cine – Δράση